Η Παναγία 

στη λαογραφική παράδοση 

   Η Θεοτόκος Μαρία, η πρώτη μεταξύ των αγίων, ήταν το πρόσωπο το "προκατηγγελμένον υπό των Προφητών" και "έκλελεγμένον εκ πασών των γενεών", για να συνεργήσει στο μυστήριο της ενσάρκωσης του Θεού Λόγου. Το όνομα Μαρία, που δόθηκε στη Θεοτόκο "κατά πρόγνωσιν καί βουλήν του Θεού", ερμηνεύεται ως "Κυρία". Ο άγιος Νικόδημος δίνει στο όνομα τριπλή ερμηνεία: κυρία, φωτισμό και θάλασσα, που δηλώνουν αντιστοίχως τη δύναμη, τη σοφία και την αγαθότητα της Θεοτόκου. Από τον Πατέρα έλαβε τη δύναμη, για να εκπληρώνει σαν Μητέρα στη γη εκείνο που εκπληρώνει ο Θεός σαν Πατέρας στον ουρανό. Από τον Υιό έλαβε τη σοφία σαν Μητέρα Του, για να μπορεί να συμφιλιώνει το Θεό με τον άνθρωπο. Από το Άγιο Πνεύμα, τέλος, έλαβε την αγαθότητα σαν Νύμφη Του, για να μεταδίδει τα πνευματικά χαρίσματα σε όλα τα κτίσματα.

   Η αγία ζωή της Θεοτόκου, από τη γέννησή της, είναι συνυφασμένη με θαυμαστά γεγονότα και γεμάτη από εξαιρετικές ευλογίες. Μόνη αυτή, απ' όλες τις γυναίκες, γεννήθηκε ύστερα από αγγελική πρόρρηση. Ύστερα από τρία χρόνια οδηγήθηκε κατά θεία νεύση στα "Άγια των Αγίων "ως τριετίζουσα δάμαλις", όπου παρέμεινε δώδεκα χρόνια και τρεφόταν υπερφυσικά με ουράνια τροφή. Την ετοίμαζε έτσι ο Θεός για το μεγάλο υπούργημα της ενσάρκου οικονομίας. Την ετοίμαζε για να την αναδείξει "κεχαριτωμένη", να την κοσμήσει δηλαδή με όλα τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος.

   Όταν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, άγγελος Κυρίου αποστέλλεται προς την Παρθένο και της ευαγγελίζεται τη σύλληψη του Υίού του Θεού. Εκείνη ταπεινά και υπάκουα δέχεται την υψίστη τιμή. Με καμία άλλη αρετή η Θεοτόκος δεν είλκυσε τόσο τη συγκατάβαση του Θεού, όσο με την ταπείνωση. Αυτός που ταπεινώθηκε μέχρι θανάτου σταυρικού, πράγματι τέτοια ταπεινή μητέρα χρειαζόταν.

   Η πρωτοφανής αυτή ταπείνωση, κατά τον άγιο Νικόδημο, δεν έμενε μόνο ριζωμένη στο βάθος της καρδιάς της, αλλ' από κει ανάβλυζε στο πανάμωμο σώμα της, στις κινήσεις, στην ενδυμασία, στα έργα και στα λόγια της. Την άκρα ταπεινοφροσύνη της Θεοτόκου συναγωνίζεται η καθαρότητά της. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναφέρει ότι η Παναγία υπερέβαλλε ακόμη και τους αγγέλους στην καθαρότητα. Πολλοί επίσης από τους Πατέρες συμφωνούν ότι η Θεοτόκος ήταν εντελώς ξένη προς την αμαρτία. Στον Ευαγγελισμό, η Θεοτόκος απαλλάσσεται, με την επέλευση του Αγίου Πνεύματος, κι απ' αυτόν τον κοινό ρύπο της ανθρωπότητας, το προπατορικό αμάρτημα. Έτσι αξιώνεται να γίνει θείο κατοικητήριο και να διακονήσει στο υπερφυσικό μυστήριο της ενανθρώπησης του Θεού Λόγου. Το μυστήριο αυτό συντελείται χωρίς να φθείρει την καθαρότητα της Παρθένου, διότι η Θεοτόκος συνέλαβε, κυοφόρησε και γέννησε τον Κύριο ασπόρως και αφθόρως. Έτσι διατηρήθηκε παρθένος προ, κατά και μετά τη γέννηση του Κυρίου, και έμεινε Άειπάρθενος.

   Ολόκληρη η ζωή της Παναγίας ήταν μια διαρκής θεία δοξολογία. Αλλά και η μακαρία κοίμησή της ήταν ένα αντάξιο επισφράγισμα της ζωής της. Τρεις ημέρες μετά τον ενταφιασμό της από τους αγίους αποστόλους το θεοδόχο σώμα της μεταφέρθηκε στον ουρανό, όπου είχε προπορευθεί η αγία ψυχή της, και όπου τώρα απολαμβάνει την εσχατολογική αφθαρσία της αιωνιότητας.

   Μετά τη θεία μετάσταση η Θεοτόκος συμβασιλεύει με τον Υιό της στους ουρανούς. Από την τιμητική αυτή θέση συμπαρίσταται δυναμικά στο ανθρώπινο γένος. Έχοντας τέτοια δύναμη η Θεοτόκος, "διαπορθμεύει" σε όλες τις θεϊκές δωρεές, μεσιτεύει με τις σωστικές πρεσβείες της υπέρ των ανθρώπων και επηρεάζει τις βουλές του Υιού της. Ή θαυματουργική της χάρη, ξεχωριστή και πιο ισχυρή από των άλλων αγίων, εκδηλώνεται στους ανθρώπους με πολλούς τρόπους. Έτσι η Παναγία εμφανίζεται σαν υπέρμαχος στρατηγός στους πολέμους, άμισθος ιατρός στις αρρώστιες, "ταχεία σκέπη και βοήθεια" σε κάθε ανάγκη.

   Η ευγνωμοσύνη, η εμπιστοσύνη και η αγάπη του πιστού λαού στην Παναγία αποτυπώνονται στην υμνογραφία, στη λαογραφία, στην τέχνη και στη λατρεία. Πολλές εκκλησίες και μοναστήρια είναι αφιερωμένα στη Θεοτόκο. Προς τιμήν της φιλοτεχνήθηκαν πλήθος ιερές εικόνες. Αλλά και ύμνοι, τροπάρια, ακολουθίες και εορτές έχουν την αναφορά τους στη Θεομήτορα. Πολλά ιερά προσκυνήματα είναι καθιδρυμένα σε περιοχές, που σχετίζονται με θαύματα της Παναγίας. Σε παραδόσεις, δοξασίες και λαϊκές παροιμίες τ' όνομα της Θεοτόκου αναφέρεται με εξαιρετική τιμή και ευλάβεια. Εκτός από τις βασικές θεομητορικές εορτές, η ζωή της εκκλησίας και η λαϊκή ευσέβεια έχουν προσθέσει και άλλες πολλές, που σχετίζονται με θαυμαστές ενέργειες της Θεομήτορος, με εγκαινιασμούς ναών της ή με ευρέσεις θαυματουργών εικόνων της. Στη Ρωσία για παράδειγμα, οι εορτές της Παναγίας, που γίνονται προς τιμήν θαυματουργών εικόνων της, ανέρχονται σε διακόσιες.

   Τα πολλά αφιερώματα, με τα οποία είναι κατάφορτες οι θεομητορικές εικόνες, αποτελούν μία ακόμη απόδειξη της λαϊκής ευγνωμοσύνης απέναντί της. Κάθε τόπος έχει και μία θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, καθεμιά με την ιστορία και τους θρύλους της, που δημιουργούν ατμόσφαιρα θρησκευτικού μυστηρίου.

   Από τις εκκλησιαστικές ακολουθίες που αναφέρονται στην Παναγία, οι πιο δημοφιλείς είναι οι Χαιρετισμοί της μεγάλης Τεσσαρακοστής και οι Παρακλήσεις του Δεκαπενταύγουστου. Στη Θεοτόκο δόθηκαν πολλές επωνυμίες, επίθετα εκφραστικά και κάποτε παράδοξα, που αντιστοιχούν στις ιδιότητές της, στους εικονογραφικούς της τύπους, στον χρόνο των εορτών της κ. ά. Τέτοιες ονομασίες είναι: Οδηγήτρια, Γλυκοφιλούσα, Γοργοεπήκοος, Πορταϊτισσα, Προυσιώτισσα, Φανερωμένη, Ζωοδόχος Πηγή, Μυρτιδιώτισσα κ. λ. π. 

   Στα θαύματά της η Θεοτόκος έρχεται σε άμεση επαφή με τους ανθρώπους και τα προβλήματά τους. Συχνά εμφανίζεται στον ύπνο ή σε εγρήγορση. Άλλοτε η παρουσία της γίνεται αισθητή μόνο με τη φωνή ή με κάποια ευωδιά. Με όλους αυτούς τους τρόπους επεμβαίνει θαυματουργικά και θεραπεύει αρρώστιες, ενθαρρύνει πολεμιστές, ικανοποιεί ανάγκες, σώζει από κινδύνους, δίνει λύσεις σε προβλήματα και αδιέξοδα. Άλλοτε πάλι καθοδηγεί για την εύρεση ιερών της εικόνων και άλλοτε ευαγγελίζεται ευεργεσίες ή, αντίθετα, προμηνύει συμφορές. Με ανάλογο τρόπο στιγματίζει την αταξία και ασέβεια ή βραβεύει την αρετή. Τέλος, οδηγεί στη μετάνοια, μεταστρέφει αλλόθρησκους και τιμωρεί παραδειγματικά τους βλάσφημους

   Ο Γεώργιος Μέγας, στο βιβλίο του για τα λατρευτικά έθιμα, αφού σημειώσει ότι οι μεγαλύτερες γιορτές του Αυγούστου είναι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (στις 6 του μηνός) και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, κάνει στη συνέχεια την εξής παρατήρηση: "Αλλά οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές δεν παρουσιάζουν πάντοτε το μεγαλύτερο λαογραφικό ενδιαφέρον". Και ειδικά για τη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου γράφει: "Αν εξαιρέσουμε τον Επιτάφιο της Παναγίας, όπου σε μερικούς τόπους, όπως στην Πάτμο, την Κασσιόπη τής Κέρκυρας κ.ά., στολίζεται με λουλούδια και περιφέρεται, ενώ οι πιστοί ακολουθούν με αναμμένα κεριά, και τα κατά τόπους πανηγύρια και τις λιτανείες τής 15ης Αυγούστου, δεν έχουμε ν’ αναφέρουμε άλλα ιδιαίτερα της ημέρας αυτής". Προσθέτει ωστόσο κάτι, που πρέπει να δεχθούμε ότι ανάγεται πλέον στο παρελθόν, παρά τη χρήση του παροντικού χρόνου (η πρώτη έκδοση τού βιβλίου έγινε το 1956): "Σε μερικούς μόνο τόπους συνηθίζουν να κάνουν τότε τα συμβόλαια οι τσελιγκάδες με τους πιστικούς (βοσκούς), ν’ απαλλάσσονται οι υπηρέτες από κάθε εργασία και να παρέχεται απολυσιό, δηλαδή ελευθερία να μπαίνουν στ’ αμπέλια και τους κήπους". Ο Στίλπων Κυριακίδης δημοσιεύοντας, για να διευκολύνει τους συλλογείς λαογραφικού υλικού, τα "Ερωτήματα διά την λαϊκήν λατρείαν", σημείωνε για τον Δεκαπενταύγουστο: "1. Πανηγύρεις και τα κατ’ αυτάς. Απαρχαί μέλιτος. 2. Παραδόσεις σχετικαί περί ευρέσεως εικόνων της Παναγίας (εντός θάμνων, επί δένδρων, τοποθέτησις επί αμάξης συρομένης υπό αδαμάστων βοών, ίνα ευρεθή ο τόπος πρός ίδρυσιν τής εικόνος κ.τ.λ.) 3. ‘Εναρξις σφαγής χοίρων".

   Τελικά συγκροτείται ένα σύνολο εκδηλώσεων. Αναμφισβήτητα η πιο διαδεδομένη - και ενεργότατη, έως σήμερα - είναι αυτή των πανηγυριών, τα οποία άλλωστε συνιστούν μία από τις πιο αυθεντικές μαρτυρίες της ελληνικής νοοτροπίας, γιατί συνδυάζουν με τρόπον ιδιάζοντα το θρησκευτικό με το κοσμικό βίωμα. Τα θρησκευτικά πανηγύρια είναι καθαρές λαϊκές εκδηλώσεις μιας διπλής χαράς, τροφοδοτούμενης απ’ τη θρησκευτική πίστη και μια ενδοκοσμική αγαλλίαση, όπως αυτή εκπηγάζει από τη δεδομένη ελληνική εξωστρέφεια. Αυτό τον ιδιάζοντα συγκερασμό της μιας και της άλλης χαράς, εκφράζει με τρόπο σχεδόν συμβολικό και η θυσία, που αποτελεί στοιχείο (και μάλιστα κεντρικό) της γιορτής του Δεκαπενταύγουστου σε πολλά μέρη. Ο Γεώργιος Αικατερινίδης αναφέρει τουλάχιστον είκοσι παραδείγματα (απ’ την Καππαδοκία και την ‘Ιμβρο παλιότερα, από τη Θράκη, τη Μακεδονία, την ‘Ήπειρο, την Εύβοια και τις Σποράδες, την Πελοπόννησο, τα Δωδεκάνησα// ήδη αυτή η διάχυση υποδηλώνει τη μεγάλη διάδοση που πρέπει να είχε - και εξακολουθεί να έχει ως ένα σημαντικό βαθμό - η τέλεση ζωοθυσίας). Μια κατά βάση μεταφυσική ενέργεια, όπως είναι η θυσία, με μυστικιστικό βάθος, εξελίσσεται στις πλείστες από τις περιπτώσεις εν προκειμένω σε αφορμή και πρόκληση για μία ευφρόσυνη ξεφάντωση. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι σε αρκετές περιπτώσεις θυσιάζονταν μεγάλα ζώα (βόδια κατεξοχήν) κάποτε μάλιστα και σε μεγάλο αριθμό, δέκα ή δεκαπέντε, όπως στην ‘Ιμβρο ή την Κύμη (όπου τα έβραζαν σε 101 καζάνια!).

   Για την περιφορά τού επιταφίου τής Παναγίας (ανάλογα προς τη νεκρική πομπή, που αναφέρει το συναξάρι της) δίνω ένα παλαιότερο παράδειγμα από την Ικαρία: "Στον Καμαρόκαμπο είναι ένα ξωκλήσι, η Κοίμηση τής Παναγίας. Εκεί είναι ο επιτάφιος τής Παναγίας, μικρός, μικρότερος από μέτρο. Κάθε χρόνο, την παραμονή τής Κοίμησης τής Παναγίας, ο ψάλτης τού καταφύγιου παίρνει τον επιτάφιο και τον πηγαίνει στην εκκλησία, στην Αγία Τριάδα. Το βράδυ από νωρίς χτυπούνε οι καμπάνες, γυναίκες και κορίτσια στολίζ(ου)νε τον επιτάφιο με λουλούδια, τον ραίνε με λεβάντες, κι όλη τη νύχτα γίνεται αγρυπνία, ψέλ(νου)νε τής Παναγίας τα γράμματα και διαβάζ(ου)νε προσευχές. Ξημερώματα, τις αυγές, χτυπούνε οι καμπάνες και με ψαλμουδιές κι όλοι με τα αναμμένα κεριά πάνε τον επιτάφιο στον Κακαρόκαμπο και αφού διαβάσ(ου)νε τήν λειτουργία, τον αφή(νου)νε στο ξωκλήσι τής Παναγίας ως το χρόνο".

   Η προσφορά των απαρχών (ο όρος δηλώνει ό,τι πρωτοβγαίνει από κάθε προϊόν) στις ανώτερες εκείνες δυνάμεις, που επιτηρούν και ρυθμίζουν τα ανθρώπινα, είναι μια πανάρχαια και καθολική συνήθεια. Πολύ όμορφα το εκφράζει αυτό μια μαρτυρία από τη Θράκη: "’Όταν πρωτόβγαινε οπωρικό, δροσιές (αγγουράκια), κουκιά φρέσκα ή άλλο τι, πριν να ‘τρωγαν οι ίδιοι, τα ‘βρεχαν, για να δροσιστούνε οι ψυχές, κι ύστερα τα μοίραζαν στη γειτονιά". Κι ακόμα: "Την πρώτη ζυμωσιά απ’ το νέο στάρι η νοικοκυρά ζύμωνε δέκα, είκοσι μικρές πίτες, την μια πήγαινε στη βρύση, την έβρεχε και την μοίραζε σ’ όσους βρίσκονταν εκεί ή την έριχναν στο πηγάδι, τις άλλες έδινε στη γειτονιά και στα συγγενικά σπίτια".

   Ειδικότερα ως προς τις απαρχές τού μελιού, πού το "τρυγούσαν" κατά κανόνα τον Αύγουστο, έχουμε π.χ. την ακόλουθη μαρτυρία, για ανάλογα ανθρωπιστικά - κοινωνικά μεταπλασμένη χειρονομία: Όταν μετά τον τρυγητό γυρίζουν στα σπίτια τους, οι μελισσουργοί αφήνουν σε μία πέτρα μία πίτα, που παίρνει ο πρώτος διαβάτης που θα περάσει από κει. Σαν παντήξουν (συναντήσουν) κανένα άνθρωπο στο δρόμο τους οι μελισσουργοί, όταν γυρίζουν στα σπίτια τους μετά τον τρυγητό, τού προσφέρουν μέλι και ο δεχόμενος το δώρο αυτό εύχεται: "Και τού χρόνου, να τες χιλιάσεις".

   Αλλά η γιορτή τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, επειδή ακριβώς είναι μεγάλη γιορτή, ασκεί και μια ακτινοβολία γύρω της, ώστε να σχηματίζεται ένας "εορταστικός κύκλος", όπως τονίζει ο Δημήτρης Λουκάτος, μάλιστα "καθαρά ελληνικός και ορθόδοξος". Αρχίζει με τις καθημερινές "Παρακλήσεις" από την πρώτη τού μηνός, κορυφώνεται ασφαλώς στις δεκαπέντε και εκτείνεται ως τις 23, με την Απόδοση ή τα "Αντίμερα - Εννιάμερα" τής Παναγίας. Σ’ αυτό το συνεχές παρεμβάλλεται η Μεταμόρφωση τού Σωτήρος, ημέρα, βέβαια, όχι τής Παναγίας αλλά τού γιου της, με τον οποίο ωστόσο έχει καλλιεργηθεί, στη λαϊκή ευσέβεια και φαντασία, μία τρυφερή σχέση. Αλλά είναι η έκτη τού Αυγούστου και μια αντίστιξη στην περισυλλογή και σοβαρότητα τουλάχιστον εκείνων των χριστιανών, που νηστεύουν κιόλας ολόκληρο το πρώτο δεκαπενθήμερο (και αν η νηστεία είναι ένα είδος καθαρμού, τότε εννοούμε, γιατί ο Μέγας ονομάζει "νηστευτικό έθιμο" και τον καθαρισμό των χάλκινων αγγείων, με τον οποίον ασχολούνται οι γυναίκες τις ημέρες εκείνες// ο καθαρμός έπρεπε να επεκτείνεται και στα πράγματα, αφού όλα όσα καταλαμβάνουν χώρο μέσα στον χρόνο, υπόκεινται στη μοίρα τού να ρυπαίνονται και να μιαίνονται): η Μεταμόρφωση τού Σωτήρος είναι μια "μέρα χαρούμενη, που επιτρέπει και τη διακοπή τής νηστείας τού Δεκαπενταύγουστου, με ψάρι και σκορδαλιά". Είναι και η κατ’ εξοχήν ημέρα προσφοράς απαρχών των σταφυλιών.

   Ο εκκλησιαστικός όρος "απόδοσις" τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, που σημαίνει τη μετά οκτώ ημέρες κανονική επανάληψη μιας γιορτής, για το λαϊκό γλωσσικό αίσθημα σχεδόν δεν σημαίνει τίποτα// έτσι, όπως εύστοχα παρατηρήθηκε, "ο λαός θυμήθηκε το εννιάμερο μνημόσυνο που κάνει στους δικούς του τούς νεκρούς, και θεώρησε την Απόδοση ένα ανθρώπινο μνημόσυνο (της Παναγίας τα νιάμερα)".

   Αυτή η εξανθρώπιση τής Παναγίας παραπέμπει με τον τρόπο της στην ιδιαίτερη προσέγγιση που πραγματοποιεί συνήθως ο Έλληνας στα θεϊκά και μεταφυσικά, μικραίνοντας ως το βαθμό μιας στενής οικειότητας την (αβυσσαλέα σε άλλους) απόσταση που χωρίζει το εδώ απ’ το επέκεινα. Συντέλεσε σ’ αυτή τήν εξοικείωση καί η βαθύτερη ανάγκη παραδοχής τής γυναικείας οντότητας ως πηγής γονιμότητας καί μητρότητας (καί η παρθένος Μαρία γέννησε παιδί) αλλά καί τού κόσμου τών συναισθημάτων, ιδίως εκείνων που συσχετίζονται μέ τή μητρότητα καί δένουν μέ τή μοναδικότητα τής σχέσης μητέρας - παιδιού. Εδώ φαίνεται πως έδωσε έμφαση καί η χριστιανική διδασκαλία καί πράξη. Η Παναγία δέν είναι η Μεγάλη Θεά τής γονιμότητας, αλλά τό καταφύγιο τών οδυνωμένων, η Μεγάλη Δύναμη τού ελέους, η Μητέρα τών παιδιών που επιζητεί τήν απαλλαγή τους, χωρίς νά εξετάζει τόν βαθμό τής ενοχής τους.

   Όπως ανέφερα και παραπάνω, το όνομα της " Παρθένου Μαρίας", συνοδεύεται από ένα μεγάλο αριθμό προσωνυμιών που της έχουν δοθεί, λόγω των ιδιοτήτων της, του χρόνου που γιορτάζει, της θέσης που βρέθηκε η εικόνα της και της τοποθεσίας που βρίσκεται η εκκλησία της.

   Οι απλοί άνθρωποι δούλευαν αδιάκοπα στα χωράφια των πλούσιων και κάθε καλοκαίρι, λίγο πριν από το φθινόπωρο, ανανέωναν τα συμβόλαιά τους για τον επόμενο χρόνο. Όπως διαβάζουμε στα βιβλία θρησκευτικής λαογραφίας, οι παλιότεροι και πιο έμπειροι εργάτες έπαιρναν από μια έως τρεις μέρες άδεια για να μείνουν με τις οικογένειές τους και να ξεκουραστούν από τις κοπιαστικές εργασίες του θερισμού. Τότε έβρισκαν ευκαιρία να περιφερθούν ελεύθερα μέσα στους αγρούς και τους λόφους, κι έτσι ανακάλυπταν παλιές ξεχασμένες εικόνες της Παναγίας. Τόσο μεγάλη ήταν η χαρά όταν βρισκόταν μια εικόνα, ώστε χτιζόταν αμέσως ένα εξωκλήσι στο όνομα της Παναγίας, και από τότε, κάθε χρόνο τελούσαν μια ολόκληρη σειρά από εκδηλώσεις στη μνήμη της, την ίδια πάντα μέρα. Κι επειδή οι λαϊκές παραδόσεις των χριστιανών έχουν πολλά να μοιραστούν με τα έθιμα και τις δοξασίες της αρχαιότητας, θα δούμε ότι τα περισσότερα θρησκευτικά πανηγύρια συνοδεύονται με μουσική και σφάξιμο αρνιών, έτσι όπως γίνονταν οι θυσίες στην αρχαιότητα.

   Γι’ αυτό το λόγο, ο Δεκαπενταύγουστος, τη μέρα δηλαδή που γιορτάζεται «η Κοίμηση της Θεοτόκου», ισοδυναμεί με τη μεγαλύτερη γιορτή του καλοκαιριού στην Ελλάδα, μιας και κάθε νομός ή μικρή επαρχία έχει τη δική της θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Και ανάλογα με τα τοπικά έθιμα και τα παραδοσιακά προϊόντα της κάθε περιοχής, τα πανηγύρια ποικίλουν ως προς τον πλούτο και το είδος εκδηλώσεων.

   Σε ορισμένα νησιά της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στην Κασσιόπη της Κέρκυρας ή την Πάτμο και την Ικαρία, οι πιστοί ακολουθούν τα πρότυπα της νεκρώσιμης πομπής που συναντάμε και τη Μεγάλη Παρασκευή. Για παράδειγμα, μαθαίνουμε ότι στην Κασσιόπη της Κέρκυρας στολίζουν τον επιτάφιο της Παναγίας και ακολουθούν τη λιτανεία με αναμμένα κεριά.

   Στην Τήνο, τις μέρες που πλησιάζουν μέχρι τη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, ολόκληρο το νησίν μετατρέπεται σε ένα απέραντο πανηγύρι, αφού χιλιάδες χιλιάδων πιστοί καταφθάνουν στο νησί, και πολλοί από αυτούς –εκείνοι που έχουν κάνει τα πιο μεγάλα τάματα- διανύουν ολόκληρη την απόσταση από το λιμάνι μέχρι την είσοδο της εκκλησίας γονατιστοί, περνώντας κάτω από τον επιτάφιο με την εικόνα της Μεγαλόχαρης. Καροτσάκια μικροπωλητών κατακλύζουν τους γύρω δρόμους και τα αναμμένα κεριά σχηματίζουν μια ατελείωτη πομπή που περιφέρεται στα στενάκια με τελικό προορισμό το ξυλόγλυπτο και κατάμεστο από χρυσά και ασημένια τάματα, τέμπλο της εκκλησίας.

   Στην Τήνο το Δεκαπενταύγουστο τιμώνται και τα θύματα του υποβρύχιου Έλλη που τορπιλίστηκε ανήμερα της Κοιμήσεως, μέσα στο λιμάνι από Ιταλικές δυνάμεις.

   Στην Αγιάσο της Λέσβου, που είναι η πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας του νησιού, έχει βρεθεί η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας με την ονομασία «Αγία Σιών», την οποία σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, κουβάλησε μαζί του από την Ιερουσαλήμ ο ιερέας Αγάθων ο Εφέσιος, τον 9ο μ.Χ. αιώνα. Το πανηγύρι της Παναγίας εδώ ξεκινά από τις αρχές του Αυγούστου όπου οι πιστοί νηστεύουν από λάδι και κρέας και προσέρχονται για να προσευχηθούν αλλά και να αγοράσουν λαχανικά, όπως επίσης και σιδερένια ή ξυλόγλυπτα εργαλεία από τα φημισμένα τοπικά εργαστήρια. Με λίγα λόγια ξεκινά ένα θρησκευτικό πανηγύρι που κορυφώνεται την παραμονή και ανήμερα της Παναγίας. Παράλληλα με το προσκύνημα οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να περιδιαβούν τα καλντερίμια της Αγιάσου και να χαζέψουν τους πάγκους των πλανόδιων πωλητών, με τη συνοδεία μουσικών συγκροτημάτων που τα παλαιότερα χρόνια κατέκλυζαν ολόκληρη τη γύρω περιοχή και τα γειτονικά χωριά. Κι όπως θυμάται ο συγγραφέας θεατρικών έργων Στρατής Παπανικόλας, το 1933 … «οι ακούραστες κομπανίες ξεπερνούσαν τις 15 σε αριθμό, πιο πολλές κι απ’ όλα τα καφενεία και τις χασαποταβέρνες μαζί. Άσε πια οι λατέρνες και οι ανεξάρτητοι πλανόδιοι οργανοπαίκτες…. Όπου κι αν πήγαινες τα αυτιά σου βούιζαν λες κι έπαιζε μια υπεργήινη συναυλία που έβγαινε όμως από τα έγκατα της πολυθόρυβης κοιλάδας».

   Στη Μακεδονία, και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή των Γρεβενών, τόσο λαμπρές είναι οι γιορτές του Δεκαπενταύγουστου, που οι κάτοικοι κυρίως των ορεινών χωριών, την αποκαλούν «Πάσχα του Καλοκαιριού». Ξενιτεμένοι από κάθε γωνιά της γης μαζεύονται και ξεκινούν ένα ατελείωτο γλέντι που κάνει τους αγαπημένους συγγενείς να ξανασμίξουν, αλλά και τους νέους να διαλέξουν κοπέλες από τον τόπο τους... Χωριά που το χειμώνα κατοικούνται από 100 το πολύ 200 κατοίκους, την εποχή του Δεκαπενταύγουστου φτάνουν να φιλοξενούν έως και δυο και τρεις χιλιάδες πιστούς.

   Το επίκεντρο της γιορτής φυσικά είναι συγκεντρωμένο στο ψηλότερο χωριό της Ελλάδας, τη δοξασμένη και πολυτραγουδισμένη Σαμαρίνα, αφού χιλιάδες προσκυνητές καταφθάνουν στη Μεγάλη Παναγιά για να πανηγυρίσουν σε ένα γλέντι που κρατάει τρεις ολόκληρες ημέρες. Το ίδιο σκηνικό επικρατεί και στη γειτονική Αβδέλλα, όπου για πέντε ημέρες η πλατεία του χωριού παίρνει χρώμα γιορτινό και σφύζει από ζωή.

   Στην Επισκοπή της Τεγέας, ο Δεκαπενταύγουστος έχει το δικό του χρώμα, αφού από τις 13 έως τις 20 Αυγούστου, η περιοχή γύρω από την Τρίπολη γίνεται το πολιτιστικό κέντρο της Πελοποννήσου.

   Στην Τεγέα, εκτός από έντονη εμπορική κίνηση τα πανηγύρια πλαισιώνονται από διαγωνισμούς τοπικών χορών, αναβίωση αρχαίων αγώνων, φεστιβάλ τραγουδιού και θεατρικά δρώμενα. Το βράδυ της παραμονής γίνεται η λιτανεία της θαυματουργής εικόνας και η πομπή καταλήγει στο πανέμορφο πάρκο της Επισκοπής.

   Αντίστοιχα, στο Σαρακίνι της Αρκαδίας, το απόγευμα της παραμονής οι νεότεροι συμμετέχουν σε αγώνες ποδοσφαίρου και μπάσκετ, ενώ στην πλατεία του χωριού στήνονται ψησταριές με αρνιά, γουρουνοπούλες και κοντοσούβλι, που συνοδεύονται από άφθονο εκλεκτό κρασί με ονομασία προέλευσης. Και το επόμενο πρωί, μετά τη λειτουργία, ο τοπικός σύλλογος βγάζει σε πλειστηριασμό την παραδοσιακή Κουλούρα της Παναγίας, μαζί με ένα αρνί ή άλλα παραδοσιακά προϊόντα που έχουν χαρίσει οι πιστοί για τάμα. Και όταν ο ήλιος πέσει, το γλέντι ολοκληρώνεται με τη «βραδιά του Μετανάστη» που είναι αφιερωμένη στους ξενιτεμένους συγχωριανούς.

   Ιδιαίτερα επιβλητικός και γραφικός είναι ο γιορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας Μικροκάστρου στη Σιάτιστα που χρονολογείται από το 1603. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί η αναβίωση του εθίμου των προσκυνητών καβαλάρηδων Σιατιστινών οι οποίοι με τα στολισμένα άλογα τους κατεβαίνουν στο μοναστήρι της Παναγίας και ύστερα επιστρέφουν στη Σιάτιστα όπου και γίνεται μεγαλοπρεπής η υποδοχή τους από τις αρχές και το λαό.

   Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα χρόνια της τουρκοκρατίας όταν το πανηγύρι του μοναστηριού στις15 Αυγούστου έδινε την ευκαιρία στους κατοίκους της περιοχής να ζήσουν μια μέρα ελευθερίας. Οι αδούλωτοι Σιατιστινοί τότε έβρισκαν την ευκαιρία, έφιπποι, με στολισμένα τα άλογα τους κάτω από τα μάτια των Τούρκων, να δείξουν την λεβεντιά τους και να διατρανώσουν την ελπίδα για την αποτίναξη του ζυγού της δουλείας. Μια ιστορία, μια παράδοση και ένας θρύλος αγκαλιάζουν το σύμβολο του Πόντου, την Παναγία Σουμελά. Ο Νεόφυτος Καυσικαλυβίτης μας πληροφορεί ότι ο Ευαγγελιστής Λουκάς χάραξε τη μορφή της Παναγίας πάνω σε ξύλο. Την εικόνα της Σουμελά, έφερε στην Αθήνα, μετά το θάνατο του Λουκά, ο μαθητής του Ανανίας και την τοποθέτησαν σε περικαλλή ναό της Θεοτόκου.

   Για αυτό το λόγο, αρχικά είχε ονομαστεί ως η Παναγία η Αθηνιώτισσα. Στο τέλος του 4ου αιώνα (380- 386) ιδρύθηκε στο όρος Μελά της Τραπεζούντας, το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, από τους μοναχούς Βαρνάβα και Σωφρόνιο (κατά κόσμο Βασίλειος και Σωτήρχος, θείος και ανιψιός, κάτοικοι και οι δυο Αθηνών).

   Η παράδοση λεει ότι οι μοναχοί, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα της Παναγίας, ακολούθησαν την πορεία της εικόνας της που πέταξε ως τον Πόντο στην Τραπεζούντα. Εκεί, τους εμφανίσθηκε και πάλι η Παναγία, πληροφορώντας τους ότι η εικόνα της προπορεύεται στο όρος Μελά. Με πυξίδα τον Πυξίτη ποταμό, ανηφόρησαν προς το όρος Μελά.

   Εκεί, βρέθηκαν μπροστά σε μια σπηλιά από την είσοδο της οποίας παρατήρησαν μια χρυσαφένια λάμψη. Ήταν το φως της Εικόνας της Αθηνιώτισσας. Με μοναδικά εφόδια την πίστη, την επιμονή και την εργατικότητα, οι δυο ερημίτες μοναχοί, κατόρθωσαν να χτίσουν την εκκλησία της Σουμελιώτισσας, σκαλιστή μέσα στο βουνό. Από τότε έγινε γνωστή ως ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ (Εις του Μελά-στου Μελά-Σουμελά). Μέχρι το 1922, υπήρξε ο οδηγός, ο παρηγορητής, ο συμπαραστάτης, το καταφύγιο και ο εμψυχωτής των ποντίων. Ο αναπάντεχος ξεριζωμός, ερήμωσε μαζί με τον αλησμόνητο Πόντο και τη Βίγλα της Σουμελιώτισσας. Με την ανταλλαγή, τα ιερά κειμήλια παραχωρήθηκαν, και το 1931 τα ξέθαψε και τα έφερε στην Ελλάδα, ο Αμβρόσιος ο Σουμελιώτης προς την τουρκική κυβέρνηση του Ισμέντ Ινονού. Από το 1952, αρχίζει μια νέα περίοδος. Η ελλαδική ιστορία της Παναγίας Σουμελά.

   Από το 1952 που χτίστηκε ο ναός, η Εικόνα θρονιάστηκε στο νέο της θρόνο. Σκοπός της ανέγερσης της Μονής δεν ήταν η ίδρυση στον ελλαδικό χώρο, ακόμη ενός μοναστηριού, αλλά η ανέγερση ενός προσκυνήματος που θα αποτελούσε σύμβολο και φάρο.

   Ο ναός της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής βρίσκεται στην Παροικία, πρωτεύουσα της νήσου Πάρου. Yπάρχουν δύο ονομασίες γι' αυτό το ναό: " Καταπολιανή " και " Εκατονταπυλιανή ". Μέχρι πριν λίγα χρόνια, επικρατούσε η άποψη ότι το πραγματικό όνομα του ναού είναι το πρώτο, και τούτο γιατί βρισκόταν "κατά την πόλιν", προς το μέρος δηλαδή της αρχαίας πόλης, και ότι το δεύτερο είναι δημιούργημα των λογίων του 17ου αιώνα, που θέλησαν να δώσουν μ' αυτό περισσότερη μεγαλοπρέπεια στο ναό.

   Νεώτερες όμως έρευνες στις πηγές απέδειξαν ότι και οι δύο αυτές ονομασίες είναι σύγχρονες και βρίσκονταν σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα. Σήμερα η επίσημη ονομασία του ναού είναι Εκατονταπυλιανή.

   Η παράδοση που διασώζεται μέχρι σήμερα σχετικά με την ονομασία Εκατονταπυλιανή έχει ως εξής: "Ενενήντα εννέα φανερές πόρτες έχει η Καταπολιανή. Η εκατοστή είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Θα φανεί η πόρτα αυτή και θα ανοίξει, όταν οι Έλληνες πάρουν την Πόλη"...

   Στη νότια Κεφαλονιά, κοντά στο χωριό Μαρκόπουλο, συναντάμε την εκκλησία της Κοιμήσεως. Εκεί κάθε Δεκαπενταύγουστο συμβαίνει κάτι περίεργο και θαυμαστό. Από την εορτή της Μεταμορφώσεως εμφανίζονται μέσα κι έξω από τον ναό φίδια. Είναι τα λεγόμενα «φίδια της Παναγίας».

   Στο μέρος αυτό, λεει η μνήμη του λαού, υπήρχε ένα παλιό μοναστήρι της Παναγιάς , μεγάλο και πλούσιο. Το έζωναν τείχη ψηλά και στην καρδιά του το υπηρετούσαν πολλές καλόγριες. Φθονερό και πεινασμένο το μάτι του πειρατή και κουρσάρου που θέριζε το Ιόνιο έβαλε σκοπό να γυμνώσει το μοναστήρι. Στον αγώνα της λευτεριάς και στο κράτημα της πίστης οι καλόγριες δεν το παρέδωσαν…

   Μη μπορώντας όμως να κάνουν αλλιώς, αφού ο αγώνας των όπλων και της βολής έλλειπε, όταν κυκλώθηκαν από τις πύρινες γλώσσες της φωτιάς των επιδρομέων, συγκεντρώθηκαν όλες τριγύρω από την Αγία Τράπεζα για μια τελευταία έκκληση προς το Θείο, για την ύστατη προσευχή σωτηρίας! Κύκλος πίστης, κύκλος χρόνου, κύκλος Γιορτής, ζήτησαν από την Παναγιά Προστάτη τους να τις κάνει πουλιά ή φίδια, να φύγουν, να πετάξουν, τα σώματά τους αγνά και αμόλυντα να μείνουν… Έτσι σαν φίδια Ιερά πλέον γυρίζουν και δίνουν το παρόν, ελέγχουν την πίστη και παρακολουθούν την ορθή πορεία μας στο δρόμο που αυτές χάραξαν, εκεί στην Παναγία την Φιδούσα στο Μαρκόπουλο. Όσο περνούν οι μέρες πληθαίνουν κι αυτά, και την παραμονή της Κοιμήσεως αυξάνονται υπερβολικά. Από που βγαίνουν, αλλά και που κρύβονται μετά την εορτή, κανείς δεν γνωρίζει. Παραμένει ένα μυστήριο. Την ώρα του εσπερινού κυκλοφορούν ελεύθερα ανάμεσα στους πιστούς, στα προσκυνητάρια και στα στασίδια, χωρίς να φοβούνται κανένα.

   Φεύγοντας η 15η Αυγούστου, αναχωρούν και τα φίδια. Γερμανοί φυσιοδίφες τα εξέτασαν, αλλά δεν μπόρεσαν να τα κατατάξουν σε κανένα από τα γνωστά είδη. Είναι γκρίζα, λεπτά, και δεν περνούν το μέτρο. Όταν τα χαϊδεύεις, νιώθεις το δέρμα τους βελούδινο και βλέπεις δυο ματάκια σπινθηροβόλα. Στο πλατύ τους κεφάλι σχηματίζεται ένας μικρός σταυρός, καθώς επίσης και στην άκρη της λεπτής γλώσσας τους. Αν κάποια χρονιά τα φίδια δεν παρουσιασθούν, είναι κακό σημάδι. Αυτό συνέβη το 1940, καθώς και το 1953, οπότε δοκιμάσθηκε το νησί από τους σεισμούς.

   Στη Λέρο, μέσα στους βράχους, δίπλα στη θάλασσα βρίσκεται η Παναγία η Καβουριανή, κοντά στον οικισμό Ξηρόκαμπος. Το γραφικό εκκλησάκι ονομάζεται και της Καβουράδαινας, διότι στη θέση που είναι, κατά την παράδοση, ένας ψαράς που έψαχνε για καβούρια βρήκε μέσα σε σχισμή την εικόνα της Παναγίας.

   Για τη μοναδικότητά της ξεχωρίζει η Παναγία του Χάρου στους Λειψούς. Είναι η μοναδική εικόνα της Παναγίας που δεν κρατά το Θείο Βρέφος, αλλά τον Εσταυρωμένο Χριστό. Όσο και αν ακούγεται παράξενο το όνομά της, εδώ και εκατοντάδες χρόνια, ευλογεί το πεντάμορφο νησί. Η Παναγία του Χάρου πήρε το όνομά της, από το γεγονός ότι ο νεκρός Χριστός στον σταυρό του μαρτυρίου και ο Χάρος σχετίζονται μεταξύ τους εννοιολογικά. Το μοναστήρι της Παναγίας βρίσκεται ένα χιλιόμετρο έξω από το βασικό οικισμό των Λειψών. Τόσο το εξωμονάστηρο, όσο και η εικόνα χρονολογούνται από το 1600 μ.Χ., όταν έφτασαν στο νησί δύο μοναχοί από την Πάτμο. Η Παναγία του Χάρου γιορτάζει στις 23 Αυγούστου (εννιάμερα της Παναγίας) και στους Λειψούς στήνεται μεγάλο πανηγύρι. Από το 1943 μέχρι σήμερα τη θαυματουργή εικόνα κοσμούν τα περιώνυμα "κρινάκια της Παναγίας". Τα λουλούδια τοποθετούνται στην εικόνα την Άνοιξη, στη συνέχεια ξεραίνονται και στη γιορτή της, κατακαλόκαιρο, ανθίζουν βγάζοντας μοσχομυριστά μπουμπούκια!

   Στη Νίσυρο μέσα στο κάστρο των Ιπποτών αναγέρθηκε η Παναγία η Σπηλιανή. Το όνομα έλαβε εξαιτίας του φυσικού χώρου του σπηλαίου στο οποίο βρίσκεται από το 1600 μ.Χ. Ένα παλιό έθιμο που διατηρείται είναι το «τάξιμο» στην Παναγία. Γυναίκες, οι λεγόμενες «Νιαμερίτισσες», από τη Νίσυρο κι αλλού, πηγαίνουν στο Μοναστήρι, 6 Αυγούστου (Μεταμόρφωση του Σωτήρος) ντύνονται στα μαύρα, τρώνε άλαδα φαγητά και ημερησίως κάνουν τριακόσιες μετάνοιες. Επιστρέφουν στα σπίτια τους ανήμερα της Παναγίας, 15 Αυγούστου. Ιδιαίτερα γνωστά είναι επίσης τα επίθετα Μεγαλόχαρη και Φανερωμένη. Η δεύτερη προσωνυμία, αποδίδεται σε εικόνες που φανέρωσαν την ύπαρξη τους με κάποιο θαύμα. Πολλές φορές, αυτό γίνεται μέσω κάποιου οράματος, όπως η εμφάνιση της Παναγίας, στη μοναχή Πελαγία και η εν συνεχεία ανεύρεση της εικόνας της στις 30 Ιανουαρίου του 1823.

   Στην Κάλυμνο οι Παναγίες δίνουν το δικό τους τόνο στη μεγάλη γιορτή του καλοκαιριού. Η Παναγία των Τσουκχουώ(ν), η Παναγία η Κυρα -Ψηλή, η Χαριτωμένη, η Παναγία των Αργινωντών, η Κυρά-Χωστή, η Μυρτιώτισσα, η Γαλατιανή, της Τελένδου, της Ψερίμου και των Βοθυνών είναι οι ναοί που ανοίγουν τις πόρτες τους στους πιστούς που αισθάνονται την ανάγκη ν’ ανάψουν ένα κερί στη χάρη Της. Το ελαιοτριβείο της Παναγίας με τα τσούκχουα (το γνωστό πυρήνα των ελιών)υπήρξε η αιτία για το προσωνύμιο που δόθηκε. Στον Αργινώντα προσφέρονται λουκουμάδες και άλλοι μεζέδες, στους Βοθύνους ψήνονται ρεβύθια στους φούρνους και στην Κυρά Ψηλή μετά τον εσπερινό ακολουθεί γλέντι με μοούρι και τσαμπούνες

   Στο νησί του Ιπποκράτη υπάρχει η Κοίμηση στην Αντιμάχεια, στη Τζιά καθώς και η Παναγιά η Συντριανή. Την παραμονή της Παναγίας στολίζουν σ’ ένα μεγάλο ταψί το κόλυβο της Παναγίας και συγχρόνως ψάλλουν διάφορα τροπάρια και αυτοσχέδια δίστιχα, με σκοπό μοιρολογιού. Στις γειτονιές οι νοικοκυρές θα φτιάξουν τις «κατίνες», τυρόπιτες κεντημένες στην άκρη με κλειδί και παραγεμισμένες με κρεμμύδι, αυγό και κόκκινο τυρί. (Κόκκινο επειδή το συντηρούν μέσα στο κρασί στο οποίο βάζουν «πιτίκι»-φλοιό πεύκου). Επίσης πλάθουν αυγούλες- ζυμάρι σε σχήμα πουλιού μ’ ένα άσπρο αυγό από πάνω. Επιπλέον κάνουν και εφτάζυμο ψωμί που το χαράζουν με το μαχαίρι σε μικρά τετράγωνα. Κάθε τετράγωνο σφραγίζεται με «αφιόνι»- καρπός του φυτού μήκων ο υπνοφόρος.

   Στο Σκιάδι, 90 χιλιόμετρα από τη Ρόδο, υπάρχει η Παναγία η Σκιαδενή. Οφείλει το όνομά της στο «σκιάδιον» (=σκιερό, ιερό τοπίο). Στη θέση της υπήρχε αρχαιοελληνικό ιερό της Αρτέμιδας. Σύμφωνα με την παράδοση η εικόνα της Παναγίας είναι μια από τις τέσσερις που ιστόρησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας υπήρξε από τους σπουδαιότερους λατρευτικούς τόπους της Ρόδου. Λέγεται ότι Τούρκος αξιωματούχος που θέλησε να προσβάλει τους χριστιανούς κάρφωσε με το ξίφος του το εικόνισμα και τρύπησε το δεξί μάγουλο της Παναγίας, απ’ όπου βγήκε αίμα και νερό. Τότε το χέρι του Τούρκου παρέλυσε και μετά τρεις μέρες, αφού μετάνιωσε, η Παναγία τον θεράπευσε. Η Παναγία η Σκιαδενή πανηγυρίζει 8 Σεπτεμβρίου.

   Ας έλθουμε για λίγο στην Κρήτη για να δούμε ενδεικτικά δύο παραδόσεις για την Παναγία.   

   Στο Θραψανό, από τους σπουδαιότερους θρύλους είναι τα θαύματα που κατά γενική ομολογία των χωριανών, στα παλαιότερα χρόνια, έχουν συντελεστεί στο πηγάδι, που βρίσκεται έξω από την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου και από το οποίο προήλθε το όνομα της σαν Παναγία η Πηγαδιώτισσα (αναφέρεται πολλές φορές στη διαθήκη του Ανδρ. Κορνάρου). Στο πηγάδι αυτό, από το οποίο έπαιρναν νερό παλαιότερα οι κάτοικοι έχουν πέσει πολλοί άνθρωποι, αλλά κατά ένα υπερφυσικό τρόπο το πηγάδι υπερχειλίζει και τους βγάζει έξω χωρίς να πνιγούν. Αναφέρεται επίσης ότι και ο Ανδρέας Κορνάρος που δεν πίστευε στο θαύμα αλλά κάποτε βρέθηκε εκεί, όταν είχε πέσει μια γυναίκα, και είδε, λέει ο ίδιος, το νερό που την έβγαλε πάνω σώα, μετανόησε για την απιστία του και μπήκε στην εκκλησία, ζητώντας από την Παναγία συγχώρηση, για την απιστία του. Το νερό του πηγαδιού θεωρείται επίσης θαυματουργό σύμφωνα με πολλές νεώτερες μαρτυρίες. Σύμφωνα με μια παράδοση, όταν έχτιζαν το πηγάδι, για να σταματήσουν τη ροή του νερού, τοποθέτησαν μέσα το εικόνισμα της Παναγίας. Όταν κτίστηκε το πηγάδι οι κάτοικοι μετέφεραν την εικόνα στην εκκλησία. Την άλλη, όμως, μέρα το εικόνισμα βρέθηκε και πάλι μέσα στο πηγάδι χωρίς να το έχει μεταφέρει εκεί κανείς.

   Λίγα χιλιόμετρα κοντά από το ιστορικό μοναστήρι του Γδερνεττού, στο Ακρωτήριο Χανίων βρίσκεται το σπήλαιο της Αρκουδιώτισσας. Αρκετά τοπωνύμια σε ολόκληρη την Κρήτη απηχούν παραδόσεις με αρκούδες και μερικά από αυτά συνδέονται και με ναούς της Υπαπαντής ή σχετικές με την εορτή αυτή παραδόσεις. Στο σπήλαιο της Αρκουδιώτισσας, το πιο σημαντικό και αντιπροσωπευτικό κέντρο λατρείας της γιορτής της Υπαπαντής του Χριστού, υπήρχε ένα παλιό ασκηταριό, τα ερείπια του οποίου διατηρούνται μέχρι και σήμερα. Η ανατολική πλευρά του σπηλαίου έχει διαμορφωθεί σε σπηλαιώδη ναό όπου γιορτάζεται η Υπαπαντή.

   Στο κέντρο της μεγάλης αίθουσας του σπηλαίου υπάρχει ένας τεράστιος και εντυπωσιακός σταλαγμίτης ο οποίος μοιάζει με απολιθωμένη αρκούδα που σκύβει να πιει νερό από μια μεγάλη λιθόκλιστη στέρνα που βρίσκεται μπροστά της. Στο βάθος του σπηλαίου ένας βράχος θυμίζει τη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο. Η παράδοση θέλει την Παναγία να έχει απολιθώσει την αρκούδα για να μην πίνει το νερό και να στερεί από τους ανθρώπους που κατοικούν σ' αυτή την άνυδρη περιοχή.

   Πάνω από χίλιες είναι οι ονομασίες που έχει η Παναγία. Εκατοντάδες είναι οι παραδόσεις και οι θρύλοι που ο λαός με τη βαθιά και αταλάντευτη πίστη του της έχει αποδώσει. Η καθαγιασμένη οπτασία της ενθαρρύνει κάθε πιστό που παραδίνεται στη θεία δύναμή της. Από τα άσματα, το πιο γνωστό είναι το «μοιρολόι της Παναγίας» που σε πολλά μέρη τραγουδιόταν από γυναίκες κατά τη Μ. Παρασκευή στον Επιτάφιο.

   Ακάματος ερευνητής για τη λατρεία της Παναγίας στην Ελλάδα (έχει γράψει ήδη τρεις τόμους), ο Νίκος Κεφαλληνιάδης μιλάει στον τέταρτο τόμο του για τη λατρεία της «Μέσα από δημοτικά και λαϊκά τραγούδια» (κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Φιλιππότη»). «Την Παναγιά παρακαλώ και λέω τση να ραίνει / με τη ντροσά του ουρανού όλη την οικουμένη./ Την Παναγιά παρακαλώ βάλσαμο να σταλάζει / στου πονεμένου την καρδιά που βαριαναστενάζει. / Την Παναγιά παρακαλώ και τση ζητώ τη χάρη / στου καθενούς τη σκοτεινιά να φέγγει σα φεγγάρι» (απειραθίτικα δίστιχα από τη Νάξο). «Ελα Παναγιά μου, σώσε, / νουν και λογισμόν με δώσε, / νουν και λογισμόν και γνώση / και γλυτσά φωνήν καμπόσην / να θυμούμαι τα τραγούδια / τα παλιά και τα καινούργια» (δημοτικό τραγούδι Ρόδου). Τραγούδια απ' όλη την Ελλάδα που μιλούν για τη ζωή της, τη γέννηση του Χριστού, το θρήνο της στη Σταύρωση του γιου της, την Κοίμησή της. Που μιλούν για τη συμπαράστασή της σε διάφορες δύσκολες ώρες του έθνους μας, για τον κύκλο της ζωής στη γέννηση, στο γάμο («Νύφη μου τριαντάφυλλο, κούκλα μου στολισμένη / σου εύχομαι στην Παναγιά, να 'σαι στερεωμένη. / Οσα καλοπατήματα μ' εβγάλαν στην αυλή σου / τόσες φορές η Παναγιά να βλέπει το κορμί σου» (Κως). , στο θάνατο.

   Προσευχές, επικλήσεις, δίστιχα βγαλμένα μέσα από τον καθημερινό βίο. «τρεις καλογέροι κρητικοί και τρεις απ τα άγιο όρος, καράβι εστεριώνανε ‘σ ένα βαθύ λιμάνι μουδε τόσο τρανό ήτανε, μουδέ τόσο μεγάλο είχε τρακόσα δυο κουπιά κ εξήντα δυο κατάρτια Στην πρύμνη βάνουν το σταυρό, στην πλώρη το βαγγέλιο, Και την Παρθένο Δέσποινα στο μεσινό κατάρτι…» Γκήτεμα στον πονόδοντο «Το δόντι κέντησε μαύρο σκουληκάκι. Πέρασ’ η Παναγία, Έτρεξε κι ο Χριστός και το σύντριψε» Απαγγέλλεται άπαξ. Ακολούθως τίθεται επί του πονούντος οδόντος τεμάχιον μικρόν μαύρης τσόχας με ολίγη ρακί κι επάνω ψιλό λιβάνι άσπρο.

Στην Κάρπαθο, με την είσοδο της μαμής στο σπίτι της ετοιμόγεννης, η μαμή εύχεται «η Παναϊα να βοηθήσει και σαν χέλι να γλιστρήσει». Παλιότερα, υπήρχε στην εκκλησία ένα χέρι ασημένιο που λεγόταν «η χέρα της Παναϊάς». Όταν παρουσιαζόταν δυστοκία, έφερναν στο σπίτι της ετοιμόγεννης την χέρα της Παναϊας και την τοποθετούσαν σε μια λεκάνη με νερό. Καλούσαν τον ιερέα που διάβαζε μια ευχή. Αν η χέρα άνοιγε, τότε η γυναίκα θα γεννούσε εύκολα, αν δεν άνοιγε θα υπήρχε δυστοκία. Είναι επίσης γνωστή η πίστη στη δύναμη κάποιου φυτού που ονομάζεται «χέρι της Παναγιάς» για την ευκολία των τοκετών.

   Στην Πάτρα παλιότερα το κρατούσαν κατά τη διάρκεια των ωδίνων στο χέρι τους για να καταπραΰνουν τον πόνο. Αλλού το βαπτίζουν σε νερό με το οποίο μετά ραίνουν το κρεβάτι της επιτόκου. Σύμφωνα με παράδοση της Κεφαλληνίας, και η ίδια η Θεοτόκος άγγιξε το φυτό αυτό όταν είχε ωδίνες στη Βηθλεέμ. Αυτή η παράδοση, πιθανόν πλάστηκε ως αιτιολογική του ονόματος «της Παναγιάς το χορτάρι», όμως η αληθινή αφορμή είναι το σχήμα του που μοιάζει με χέρι. Λοχεία: προφυλακτικά μέτρα κατά της δαιμονικής επήρειας: Επικαλούνταν τη βοήθεια της Παναγίας. ο σαραντισμός: Η λεχώνα στα σαράντα κατά τον εσπερινό πηγαίνει στην εκκλησία. Μπαίνει στο γυναικωνίτη και εκεί κρατώντας το μωρό περιμένει τον παπά. Ο παπάς, αφού διαβάσει στη λεχώνα τη σχετική ευχή για τον καθαρισμό της και στο μωρό άλλη ευχή, παίρνει το μωρό από τα χέρια της μητέρας και το εισάγει στον κυρίως ναό λέγοντας: «εκκλησιάζεται ο δούλος του Θεού…». Στη συνέχεια, οδηγεί το μωρό μπροστά στις εικόνες και αφού η γυναίκα γονατίσει μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, το παραλαμβάνει και επιστρέφει σπίτι της. Σε περίπτωση που η λεχώνα αναγκαστεί να ταξιδέψει πριν σαραντίσει, στην επιστροφή της πρέπει να φέρει μια μεγάλη λαμπάδα και ένα τάξιμο στην εικόνα της Παναγίας.

   Για τη βασκανία στην Κρήτη λένε: «Η Παναγιά η Δέσποινα ελούστη κι εχτενίστη/κι εβγήκε στο θρόνο της κι εκάτσε/Κι επεράσανε τρεις Αγγέλοι και την εμαθιάσανε/Επέρασε ο γιος τση, ο μονογενής, και τη ρώτηξε: - Τι έχεις, μάνα μου, μανούλα μου κι είσαι κλιτή και παραπονεμένη?/ - Ελούστηκα, γιέ μου, κι εχτενίστηκα/ και βγήκα στο θρόνο μου και έκατσα/και επεράσανε τρεις Αγγέλοι και με μαθιάσανε/ - Και δεν εκάτεχες, μάνα μου, να πεις/ Παναγιά μου μια, Παναγιά μου δυό/Παναγιά μου τρεις, Παναγιά μου τέσσερεις/ πέντε φορές Παναγιά μου και την υγειά μου»

   Από τα αγροτικά έθιμα της Λευκάδας: Παναγία η Μεσοσπορίτισσα: 21 Νοεμβρίου οι γεωργοί την εορτάζουν. Με το παλιό ημερολόγιο, η γιορτή έπεφτε 13 μέρες νωρίτερα και ήταν περίπου στο μέσον της περιόδου που διαρκούσε η σπορά (Οχτώβρης-Δεκέμβρης) και το μέσον της χρονικής διάρκειας (Ιούνιος-Νοέμβριος, Νοέμβριος-Ιούνιος) την οποία έπρεπε να περάσει με το σιτάρι που του έδοσε η καλοκαιρινή συγκομιδή. Το λένε κιόλας οι χωρικοί: « Μισόσπειρες, μισόφαγες, μισό έχεις να περάσεις». Από την παραμονή οι χωρικοί μουσκεύουν στάρι, καλαμπόκι, φασόλια, μπιζέλια, φακές, κουκιά, ροβύθια, και την ημέρα της Παναγίας τα βράζουν σε μεγάλη κατσαρόλα ανακατεμένα. Γίνονται μια νόστιμη σούπα που οι χωρικοί τρώνε με μεγάλη όρεξη. Αν μείνει, την τρώνε το βράδυ και την άλλη μέρα πολλές φορές, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν την χύνουν. Την ημέρα αυτή δεν εργάζονται Το έθιμο αυτό έχει χαρακτήρα προσφοράς στο Θεό για να δόσει πλούσιες σοδιές η γη στο κάρπισμά της.

   Σε μερικά μέρη της Ελλάδας, επικρατεί η δοξασία ότι η Παναγία ανοίγει στον Ήλιο την πύλη της Ανατολής. Σε δυο νανουρίσματα από τη Μυτιλήνη αναφέρεται ως κλειδί του ουρανού που ανοίγει τον ήλιο. Στην Αχαΐα «δρόμος της Παναγιάς», ονομάζεται ο αστερισμός του Γαλαξία. Ας σημειωθεί ότι οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν το Γαλαξία ως οδό ψυχών. Στη Ζάκυνθο, το ουράνιο τόξο λέγεται και ¨τόξο της παναγιάς».

   Κατά άλλες λαϊκές παραδόσεις, η Παναγία είναι κάποτε τιμωρός των ανθρώπων που δεν σέβονται τα υπάρχοντά της και δεν εκτελούν το τάμα της. Ακόμα, αναφέρεται συχνότατα σε μαντικές και δεισιδαιμονικές συνήθειες του λαού. Π.χ. στο χωριό Παπάδες της Εύβοιας, «αν ένα κορίτσι γινόταν 22 χρόνων και δεν είχε παντρευτεί, πιάναν και λειτουργάγαν την Παναγιά τη θυμισμένη μοναχολειτουργιά. Ανάβαν και 3 λαμπάδες της Τύχης. Τέτοια Παναγιά, έλεγαν δεν υπάρχει, αλλά τη μελετάγανε! Αυτό το κάναν και μερικοί κάτοικοι της Αγίας Άννας. Οταν η εικόνα της παναγίας μεταφέρεται στο σπίτι αρρώστου και είναι βαριά, μαντεύουν ότι ο άρρωστος θα πεθάνει, ενώ αν είναι ελαφριά, θα γερέψει. Στο όνομα της Παναγίας γίνεται επίκληση σε πλήθος επωδών, αναμειγμένοι με μαγικά λόγια και ξενόφωνες λέξεις στις οποίες προσδίδεται ιδιάζουσα δύναμη,. Επίσης, κατά το 12ήμερο, σε πολλά μέρη «δεν γίνεται πλύσιμο των ρούχων, γιατί είναι λεχώνα η Παναγία και δεν λούζονται ούτε χύνουν νερό έξω από το σπίτι».

   Ο άνθρωπος στρέφεται στην Παναγία για να ζητήσει την προστασία Της σε κάθε δύσκολη στιγμή της ζωής του. Ο «Ακάθιστος»Ύμνος, που ανήκει στο υμνογραφικό είδος που λέγεται κοντάκιο, οφείλεται στο ότι «ορθοστάδην τότε πας ο λαός κατά την νύκτα εκείνην τον ύμνον τη του Λόγου Μητρί εμέλψαν και ότι πάσι τοις άλλοις οίκοις καθήσθαι εξ έθους έχοντες, εν τοις παρούσι της θεομήτορος ορθοί πάντες ακροώμεθα». Αυτά γράφει το Συναξάριο, και εντοπίζει «την νύκτα εκείνην» το καλοκαίρι του 626, όταν ο λαός και κλήρος με τον πατριάρχη Σέργιο περιέφεραν στα τείχη την εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας και το βράδυ, κατά τρόπο θαυμαστό, μια τρομερή τρικυμία καταπόντισε όλα τα καράβια των Αβάρων και Περσών του Χοσρόη που πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη. «Ο γε μεν θεοφιλής της Κωνσταντίνου λαός τη θεομήτορι την χάριν αφοσιούμενος, ολονύκτιον τον ύμνον και ακάθιστον αυτή εμελώδησαν, ως υπέρ αυτών αγρυπνησάση και υπερφυεί διαπραξαμένη το κατά των εχθρών τρόπαιον».

   Πόσες φορές άκουσα πολεμιστές στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο να αφηγούνται την κραυγή απόγνωσης των στρατιωτών που πληγώνονταν στη μάχη: Αχ Μάνα μου....Αχ Παναγιά μου...». «Αχ…Παναγία μου». Δύο απλές, αλλά τόσο καταλυτικές λέξεις, που αποτελούν αναπόσπαστη ανάγκη της καθημερινότητάς μας.

της Λιάνας Σταρίδα